پادگان دژ در شمال خرمشهر و شرق جاده اهواز- خرمشهر واقع شده است. این پادگان با استعداد یک گردان مستقل(گردان 101)، وظیفه حراست از دژهای مرزی را بر عهده داشت و در طرح‌هاي نظامي قبل از انقلاب       پيش‌بيني شده بودكه در صورت حمله عراق به خوزستان، دژهاي مرزي با انجام عمليات تأخيري فرصت لازم را براي حضور لشکرهاي نيروي زميني ارتش فراهم آورند. به همين منظور در پادگان دژ كه فرماندهي دژهاي مرزي را نيز بر عهده داشت، سلاح و مهمات كافي براي يك مقاومت 48 ساعته ذخيره شده بود؛ اما پس از هجوم ارتش عراق از اين تجهيزات استفادة بهينه نشد و در حالي كه مدافعان خرمشهر در مضيقة شديد بودند، سلاح و مهمات لازم در اختيار آنان قرار نگرفت تا آن كه پادگان دژ در بيست و سوم مهر ماه 1359 سقوط كرد و سلاح‌هاي باقي مانده در پادگان غارت شد. نیروهای دشمن که در کیلومتر‌7 جاده اهواز- خرمشهر قرار داشتند در روز 2مهرماه بر روی پادگان آتش گشودند که این امر موجب تخلیه سربازان پادگان شد. اما با حضور به موقع مدافعین و تجدید روحیه سربازان و بهره‌گیری از معدود تفنگ‌های 106 موجود در پادگان، مقاومت در پادگان همچنان ادامه یافت. در روز هفتم و هشتم مهرماه پادگان زیرآتش شدید توپخانه ارتش عراق قرارگرفت. در روزهای پایانی مرحله سوم هجوم دشمن، تعدادی از کماندوهای عراقی به امید آزادی اسرای خود که گمان  می‌کردند در پادگان نگهداری می‌شوند شبانه به این پادگان شبیخون می‌زنند و یکی از افسران آن را با چاقو به شهادت می‌رسانند. درپی این حادثه گروهی از نیروهای ژاندارمری در پادگان مستقر می‌شوند.دشمن سرانجام با آغاز مرحله چهارم هجوم خود در 23 مهر، توسط تانک‌های تیپ 26 زرهی و نیروهای پیاده خود  پادگان دژ را محاصره کرده و حدود 20 نفر از مدافعان آن را از جمله یک افسر را به اسارت در می‌آورند و تفنگ‌هاي 106 و سایرتجهیزات موجود را غارت می‌کنند. این پادگان تا آزادسازی خرمشهر همچنان در اشغال دشمن قرار داشت.

منبع: اطلس جغرافیای حماسه 1

منطقه عملیاتی کربلای ‌4 دارای ارزش و ویژگی‌های مهم سیاسی و نظامی است و می توان آن را مهم‌ترین منطقه عملیاتی در جبهه جنوب دانست. مركز این منطقه، نخلستان‌های اطراف اروندرود- حد فاصل جزیره بلجانیه تا بصره است كه عرض آن 4 تا 5 كیلومتر و طول آن حدود 15كیلومتر می‌باشد. زمین منطقه عملیاتی نیز دارای نهرها و كانال‌های كشاورزی است كه برای پدافند موقعیت مناسبی دارد و جناحین منطقه نیز از شمال به آب گرفتگی شلمچه و كانال پرورش ماهی و از جنوب به خور زبیر و زمین‌های باتلاقی اطراف آن منتهی می‌شود و دشمن در آن قدرت پاتك ندارد. پس از ده ماه بسيج امكانات و مقدورات كشور و استفاده از تبليغات گسترده و وسيع مبني بر تعيين سرنوشت جنگ در شرايطي كه منابع صنعتي و اقتصادي و مراكز آب و برق كشور هدف بمباران شديد و گسترده دشمن قرار داشت، اجرای عمليات كربلاي٤ با چهار قرارگاه به نام‌هاي نجف، قدس، كربلا و نوح در دستور کار قرار گرفت و چهار منطقه شلمچه، ابوالخصیب، مقابل ام‌الرصاص و جزیره‌ مینو به این دلیل كه به لحاظ مانور، آتش، عقبه و پشتیبانی به هم وابسته‌اند برای تصرف شهر بصره و تهدید جاده صفوان- بصره در این عملیات انتخاب شد و بر این اساس قرارگاه نجف از شمال پنج‌ضلعی شلمچه تا جزایر بوارین و ام‌الطویله با هدف پیش‌روی در محور شلمچه، قرارگاه قدس با عبور از منطقه ام‌الرصاص- بوارین با هدف پیش‌روی در محور پتروشیمی و ابوالخصیب، قرارگاه كربلا از مقابل جزیره ام‌الرصاص با هدف تأمین كل منطقه و پیش‌روی تا جاده دوم و سوم و قرارگاه نوح با هدف تأمین جناح چپ و پیش‌روی در مقابل جزیره مینو، اجرای عملیات را در شش مرحله بر عهده گرفتند. عملیات می‌بایست در ساعت 22:30 مورخ 3/10/1365 آغاز شود. به همین خاطر غواص‌ها ساعاتی قبل از شروع عمليات به درون آب رفته و به سمت خط دشمن حركت كردند. در این میان نیروهای دشمن كه كاملا آماده و هوشیار بودند ضمن پرتاب منور، با تیربار و خمپاره به طرف نیروهای خودی شلیك ‌كردند. در مجموع عملیات خارج از كنترل و هدایت فرماندهی قرارگرفته بود و قبل از هر دستوری یگان‌ها با توجه به نوع وضعیت و هوشیاری و عكس‌العمل دشمن به محض رسیدن به ساحل، درگیری را آغاز كردند. با این حال رمز عملیات"یا محمد رسول الله^(ص)" حدود ساعت 22:45 اعلام شد و نیروهای عمل كننده فقط توانستند در جزایر سهیل، قطعه، ام‌الرصاص، ام‌البابی و بلجانیه نفوذ كنند و در برخي مناطق نیز به صورت موضعی رخنه نمایند. در مقابل نیروهای دشمن با  پرتاب پی‌در‌پی منور و اجرای چند مورد بمباران كنار نهر‌عرایض(عقبه برخی از یگان‌ها) و همچنین اجرای آتش مؤثر روی رودخانه اروند، عملاً سازمان غواص‌ها و نیز نیروهای موج دوم و سوم را به هم زد. به طوری كه نیروهای یگان‌های مجاور بعضا پراكنده شده و اغلب نمی‌توانستند روی هدف عمل نمایند. یكی از مناطق حساس عملیات، نوك جزیره ام‌الرصاص بود كه به رغم تلاش بسیاری كه برای تصرف آن انجام شد، به خاطر هوشیاری دشمن امكان ادامه درگیری از میان رفت. دشمن با شلیك پرحجم تیربار روی آب، از عبور نیروها از تلاقی اروند و کارون جلوگیری كرد چرا كه به خاطر حساسیتی كه دشمن نسبت به ام‌الرصاص داشت، در پدافند آن از 9 رده مانع طبیعی و مصنوعی بهره می‌برد، به طوری كه هرگاه از هر خط عقب رانده می‌شد در خط بعدی كه نسبت به خط قبلی اشراف و تسلط داشت، مقاومت می‌كرد. دشمن علاوه بر استفاده از اطلاعاتي كه توسط آمريكا به جبران حادثه ايران گيت(ماجرای مک فارلین) در اختيارش گذاشته شده بود، از هوشياري كامل برخوردار بود. لذا با استفاده از تاكتيك‌هاي ضد غواص و شناور، مانع از انجام عمليات براساس پيش‌بيني‌هاي قبلي شد. در این حال با توجه به هوشیاری دشمن به منظور حفظ قوا و طراحی مجدد عملیات آتی، از ادامه نبرد اجتناب شد و بلافاصله عملیات کربلای5  طرح‌ریزی و اجرا شد.

منبع: اطلس جغرافياي حماسي 1

بندر خرمشهر که در جنوب‌غربی این شهر قرار دارد به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی و ارتباط با آب‌های آزاد و وجود شرکت‌های بزرگ تجاری وکشتیرانی داخلی و خارجی، از گذشته به خرمشهر چهره‌ای بین‌المللی داده است. در سال 1318ش از اولین اسکله تجاری بزرگ در خرمشهر برای پهلو گرفتن یک کشتی اقیانوس‌پیما بهره‌برداری شد. در جریان جنگ جهانی دوم نیز شش اسکله دیگر در آن ساخته شد. پس از این جنگ، اسکله بتونی دیگری به طول‌360 متر وعرض 5/32 متر احداث شد. ساختمان بندر در سال 1334 آغاز شد و با طرح‌های توسعه این بندر طول اسکله به 1350‌متر و تعداد ایستگاه‌های پهلوگیری به 9 اسکله افزایش یافت. در اسفند 1352ش، مرکز فرماندهی ناوگان خلیج فارس و دریای عمان نیروی دریایی ارتش که در خرمشهر مستقر بود به بندر‌عباس انتقال یافت. با آغاز جنگ بندر‌ خرمشهر که با 12 انبار بزرگ، بزرگ‌ترین بندر تجاری کشور محسوب می‌شد مملو از کالاهای صنعتی، خودرو، لوازم خانگی و مواد اولیه کارخانه‌ها بود. بر همین اساس شورای تأمین خرمشهر تصمیم گرفت با اولویت‌بندی کالاها بر اساس میزان اشتعال‌پذیری اقدام به تخلیه انبارهای گمرگ کند. اما به دلیل تعلل و غافل‌گیری مسئولین و صاحبان کالا، تخلیه گمرگ با کندی صورت گرفت و در نتیجه بسیاری از کالاها دچار آتش‌سوزی شده و یا توسط ارتش عراق به غارت رفتند. ترمینال نظامی بندر خرمشهر از روز 28 شهریورماه 1359 هدف گلوله‌های آرپی‌جی دشمن قرار گرفت و با آغاز  هجوم سراسری، دشمن در روز 8 مهر از محور بندر وارد عمل شد، ولی بلافاصله پس از حضور مدافعین در محدوده درب فیلیه (از درب‌های سه‌گانه گمرگ) دشمن پیش‌روی خود را متوقف کرد. در روز 9 مهرماه دشمن از درب سنتاب(از درب‌های سه‌گانه گمرگ)، قصد ورود و اشغال گمرگ را داشت که مدافعان بندر ساعت‌ها در برابر هجوم تانک‌ها و زره پوش‌ها و انبوه آتش دشمن مقاومت کردند. از صبح 10 مهر عراقی‌ها مجدداً از این محور حمله کردند و خود را به پشت دیوار گمرگ رساندند. روز 13مهر دشمن با تحمل تلفات، بخشی از محوطه بندر را تصرف کرد. روز بعد مدافعان به عراقی‌ها یورش بردند و آن‌ها را کمی به عقب راندند. حدفاصل روزهای 15 تا 17 مهر ماه مجدداً دشمن وارد عمل شد و در یک درگیری سنگین و تحمل ده‌ها کشته یا زخمی، نیمی از بندر و مسجد آن را که پایگاه مدافعان بود، اشغال کرد. با تهاجم گسترده دشمن در 23 مهرماه محوطه بندر به طور کامل اشغال می‌شود اما مقاومت در گمرگ در برابر گردان‌های نیرو مخصوص و تیپ 26زرهی لشکر 5 ارتش عراق تا 27/7/1359 و در حالي که بيش از دو سوم شهر سقوط کرده بود ادامه می‌یابد.

منبع: اطلس جغرافياي حماسه 1

کوی‌ذوالفقاری در بخش‌شرقی شهر آبادان واقع است و در شمال آن رود بهمن‌شیر و در جنوب آن جاده خسروآباد قرار دارد. در پی عبور دشمن از رودخانه کارون در مورخ‌ 8/8/1359 و تسلط بر ساحل شمالی بهمن‌شیر و محاصره آبادان، تیپ 6 زرهي و واحدهايي از تيپ33 نيروي مخصوص دشمن كه در عبور از كارون تجربه داشتند، در اقدامی غافل‌گیرانه شب 8/8/1359 دو گردان از نیروهای خود را با نصب پل برروی بهمن‌شیر در منطقه کوی ذوالفقاری وارد جزیره آبادان کرده و تا جاده خسروآباد پیش‌روی می‌کنند. اما به یکباره با فرياد پيرمردی آباداني به نام "علي دريا‌قلي سورانی" به يكباره همه چيز در سپاه آبادان تغيير مي‌كند. فريادي كه خبر از عبور نيروهاي دشمن از رودخانه بهمن‌شير در منطقه كوي‌ذوالفقاري مي‌داد. وقتی اين خبر در اسرع وقت به اطلاع مدافعان آبادان رسید، مدافعان بلافاصله در ساعت 8:30 نهم آبان در قالب گروه‌هاي عملياتي به سوي كوي‌ذوالفقاري حركت كرده و با هجومی برق‌آسا موفق شدند نيروهاي دشمن را منهدم و یا مجبور به عقب‌نشيني به شمال رودخانه بهمن‌شير كنند و از اين پس تا زمان عمليات ثامن‌الائمه(ع) ، نيروهاي عراقي هيچ‌گاه موفق به عبور مجدد از اين رودخانه نشدند و در تمامي اين مدت حضور خود را با آرایشی پدافندي در شرق كارون حفظ كردند. در این عملیات محدود‌ 280 تن از افراد دشمن کشته و 130 تن دیگر اسیر شدند. اکنون به یاد شهید دریاقلی سورانی که با دوچرخه مسافتی 9کیلومتری را تا سپاه آبادان به سرعت پیموده بود، بنای یادبودی در ابتدای 40 متری ذوالفقاری آبادان تحت عنوان "پيك شهادت" احداث شده است.

منبع: اطلس جغرافياي حماسي 1